Kamis, 04 Juli 2013

Sejarahipun Kraton Yogyakarta



Mbikak Sejarahipun Tamansari Kraton Ngayogyakarta

            Nekani situs-situs sejarah pancen saestu saged ngawontenaken raos ingkang damel mongkoging manah. Sanesipun kita saged rekreasi kagem ngicalaken sayah amargi nglakoni kegiatan saben dintene, kita ugi saged sinau kaliyan ngemut-emut malih sejarah papan kasebat. Ngayogyakarta dados salah satunggaling tujuan para wisatawan, nggadhahi papan-papan sejarah ingkang saged panjenengan dathengi. Salah sawijining papan inggih menika tamansari.
            Tamansari menika salah satunggaling warisan kabudayan keraton dumugi sakmeniko taksih kajagi kelestarianipun. Tamansari dumunung ing tlatah sakkidul kraton ngayogyakarta. Sakmeniko tamansari dados obyek wisata ingkang rame dirawuhi para wisatawan asing utawi wisatawan domestik. Ampun malih saksampunipun dipunpugar ndadosaken obyek wisata menika katingal katon endah.
            Tamansari dumados saking kalih tembung, nggih menika taman lan sari utawi endah. Saenggo komplek tamansari menika saged dados satunggaling taman ingkang endah. Kangge mlebet wewengkon tamansari menika, panjenengan saged langkung mergi wingking, sebabipun mergi saking ngajeng sampun katutup kaliyan rengketipun griyo penduduk. Wonten pintu gerbang sampun katingal sawetawis guide ingkang siyaga ngantheni kagem para turis keliling (mubeng) wonten ing sedaya wewengkon tamansari kaliyan nyeritaaken sejarahipun tamansari.
            Tamansari kabangun wonten ing pamerintahanipun Sultan Hamengkubuwana I, lan dipun rampungaken wonten ing pamerintahan Sultan Hamengkubuwana II. Arsitek bangunan menika saking portugis, saenggo katingal kados bangunan seni arsitektur eropa ingkang sanget ketingal. Nanging makna simbolik jawi tetep dipun pertahanaken lan ketingal langkung dominan.
            Tamansari menika komplek ingkang dumeder saking kolam padusan, kalen, papan khusus kaliyan satunggal kolam ingkang ageng. Miturut sejarah papan punika kagem padusan raja-raja ingkang kuaos, inggih menika Sultan Yogyakarta kaliyan keluarganipun. Kajaba menika papan niki ugi dipun ginakaken kagem ngibadah, sebabipun tamansari ugi dipun lengkapi kaliyan mushola, wonten ing bangunan bangunan sumur gumuling. Wonten lingkungan taman wonten satunggaling lorong, ingkang miturut cerita lorong menika lorong penghubung ingkang dumugi wonten ing pantai parang kusumo ing parangtritis. Para raja-raja ing Jogjakarta tansah hubungan kaliyan Ratu Pantai Selatan (Nyi Roro Kidul). Lorong menika jalur ingkang kaginakaken kagem pepanggihan kaliyan sang ratu kidul. Dereng wonten bukti ingkang ngiataken, ananging dumugi sakmenika lorong menika sampun dipun tutup amargi yuswanipun sampun sepuh sanget.  
Bangunan Sumur Gumuling
            Sanesipun dipun agem pesanggrahan lan paseban, tamansari dipun agem kangge benteng pertahanan. Tembok-tembok ingkang ngupengi tamansari katingal kuno utawi sepuh ananging taksih kokoh. Babagan menika kanyata tasih jumeneng rikolo lindu ing jogja tahun 2006.
            Kompleks tamansari dados sekawan perangan, sepindah inggih menika danau damelan ingkang papanipun sisih kilen. Perangan saklajengipun inggih menika bangunan ingkang wonten kidul danau antawisipun padusan umbul binangun. Perangan kaping tiga, injih menika pasarean ledhok sari lan blumbang Garjitawati ingkang mapan wonten ing sakkidulipun perangan kaping kalih. Ingkang pungkasan injih menika perangan sisih wetan perangan sepisan lank aping kalih lan dumugi sisih wetan ngantos kidul wetan kompleks magangsan.

KARATON NGAYOGYAKARTA HADININGRAT

Jumenengipun kasultanan ngayogyakarta
            Sakderengipun jumenengipun kasultanan ngayogyakarta, kadipaten mangkunegaran lan kadipaten pakualaman rikala semanten naming wonten kraton kasunanan Surakarta, pindahan saking kraton mataram kartasura. Rikala kratonipun taksih wonten ing kartasura, wonten kedadosan geger pacina tahun 1740 dumugi 1743. Pakubuwana II mboten kuwawa ngadepi geger menika lan namung kanthi dipun rencangi walandi milo saged pun kawonaken. Amargi kraton kartasura nembe nandang karisakan ingkang awrat, mila ibukota dipun pindah datheng desa solo ingkang lajeng pun sebat Surakarta.
            Rikala pemerintahan Sunan Pakubuwana II ing kraton Surakarta (1744), taksih wonten pemberontakan ingkang pun pimpin Tumenggung Martopuro nglawan kraton Surakarta, nanging kaliyan Pangeran Mangkubumi (adik pakubuwana II) Tumenhgungh Martapura saget pun kawonaken.
            Wonten ing salebeting pirembagan antawisipun Pakubuwono II ingkang pun damping Pangeran Mangkubumi ( penasehat ) kaliyan walandi ingkang pun wakili Mr. Hoo gendorf, utusan walandi meniko nyuwun pakubuwono II supados maringaken sedaya wewewngkon pesisir ler jawi dating VOC. Panyuwunan meniko amargi jasanipun walandi rikala ngawonaken pemberontakan tiyang tiyang cina ing kartasura. Pangeran Mangkubumi mboten nyarujuji panyuwunan meniko, sinaosa pirsa menawi palenggahanipun pakubuwono angel sanget. Kawiwitan saking kawontenan meniko pangeran mangkubumi lajeng nyuwun ijin lan donga pangestu dhumateng pakubuwono II, kagem nglawan kompeni walandi / VOC.
            Sak sampunipun pikantuk pangestu saking pakubuwono II, kanthi pikantuk pusaka tombak kyai Pleret, lajeng rikala 21 April 1747, pangeran mangkubumi tindak saking kraton Surakarta dhateng wana kaliyan keluarga lan sedaya prajuritipun, kagem gerilya nglawan VOC.
Saklebetipun ngadhepi VOC meniko pangeran mangkubumi kaliyan RM said ( pangeran sambernyawa ingkang langkung rumiyin nentang pakubuwano II lan VOC.
            Sakderengipun pakubuwono II seda panguwaosan sedaya wewewngkon jawi sampun pun serahaken dhateng VOC ( 16 Desember 1769 ). Mila menika ingkang njumenengaken raja raja ing tanah jawi keturunan pakubuwono II inggih meniko VOC. Saksampunipun pakubuwono II seda, walandi ngangkat RM. Suryadi ( putra mahkota sunan pakubuwono III ). Rm .Suryadi meniko kaliyan VOC pun dadosaken “ Boneka “ amargi miturut kontrak politik raja meniko naming nyuwun ngampil sitnipun VOC.
            Rikala pemerintah pakubuwono III, pangeran mangkubumi langkung ngeda edapi anggenipun nglawan walandi. Wonten ing peperangan walandi tansah kawon deneng serangan pangeran mangkubumi. Rikala peperangan sengit wonten ing kali bogowonto sedaya pasukan walandi pejah. Akhiripun walandi nyuwun rembagan kaliyan pangeran mangkubumi.
            Salajengipun kadadosan perjanjen antawisipun pangeran mangkubumi , pakubuwono III kaliyan walandi / VOC. Perjanjian meniko dipun wonten ing dusun giyanti salatiga rikala 13 Februari 1753. Pramila kasebat perjajian Giyanti. Ndadosaken kraton mataram dipun bagi kaleh. Injih meniko kraton kasunana Surakarta lan kraton kasultanan ngayogjakarta.
            Salajengipun kanti wewengkon enggal meniko pangeran mangkubumi njumenengaken kraton mataram ngayogjakarta ing Beringan rikala 1756. Lan saklajengipun pun asmani Sri Sultan Hamengkubuwono I. Asma lengkapipun nggih meniko ngarso dalem sampeyan dalem  ingkang sinuhun kanjeng sultan hamengkubuwono senopati ing ngalogo ngabdurrahman sayidin panata gomo kalifatullah ingkang jumeneng kaping ing ngayogjakarta hadiningrat.
Wewengkon Kraton Ngayogjakarta
            Kraton Ngayogjakarta dipun dening Sri sultan Hamengkubuwono I rikala taun 1756 ing wewengkon wana beringan.Nami wana menika saklajengipun dados nami peken ing kutha Ngayojokarto inggih punika peken Bringharjo.Ananging name istilah Yogyakarta saking pada Yogya lan Karta. Yogya artosipun sae lan karta artinipun makmur. Nanging pengertosan menika nedahakan bilih Ngayogyakarta saking ayu + Bagyo + Karta dados Ngayogjakarto.
Wewengkon Kraton Ngayogjakarta saking antawis tugu ( Wates ler lan Krapyak (wates kidul), lepen Code (wates wetan) lan lepen Winongo(wates kilen), antawis gunung Merapi lan laut kidul.
Bangunan Tugu meniko wates ler wilayah kraton Ngayogjakarta,  ±2 km saking kraton. Bangunan kasebat ing rikala jaman semanten awujud GOLONG GILIG. GOLONG GILIG artosipun manunggaling kawulo gusti.
Rikala wonten lindu 1867, bangunan menika risak awrat, saklajengipun dipun pugar dening Sri Sultan Hamengkubuwono VII wonten ing taun 1889 ananging wujud ipun dipun ewahi kados dene ingkang kita tingali sakmenika. Antawis tugu kaliyan Bangsal Mangungur Tangkil wonten saklebetipun garis lempeng. Menika nggadahi artos bilih, rikala Sultan lenggah wonten ing palenggahanipun lan mersani arah tugu mila Sri Sultan tansah kemutan kawulanipun.
Saklajengipun antawis tugu dumugi kantor wonten mergi utama kasebat MALIOBORO.Wonten sisih wetan mergi Malioboro wonten Gedong Kepatihan, ingkang rikala semanten dipun agem kangge kantor Pepatih  Dalem. Saklajengipun bangunan menika dipun dadosaken kantor Gubernur Daerah Yogyakarta.Saking gerbang Kepatihan mengidul dumugi antawisipun 10 m, wonten peken Bringharjo ingkang dados peken paling ageng.
Ing sisih kidul peken wonten bangunan benteng Vrederburgh ingkang artosipun benteng perdamaian. Rikala pemerintahan Hindia Belanda, Benteng menika pun dadosaken papan kagem ndelik para residen ingkang gladden ing Yogyakarta. Kantor Residen mapan ing sisih kilen Benteng Vrederburg dipun sebat Gedung Agung ingkang dumugi sakmenika dados istana kepresidenan.
Ngidul antawisipun 200 m saking gedung Agung wonten gapuro ingkang dados pintu gerbang mlebet Kraton Ngayogjakarta. Kraton Ngayogjakarta menika madhep ngaler, pelataranipun awujud lapangan ingkang kasebat Alun-alun ler, ingkang rikala semanten kaginaaken kangge nglempakaken kawula, latian perang kagem para prajurit Kraton, lan papan kagem ngawontenaken upacara adat lan kagem sanesipun. Sakmenika Alun-alun ler dados papan kagem upacara Grebeg lan Sekaten. Wonten sak tengahing alun-alun wonten wit ringin ingkang dipageri tembok ingkang dipun sebat Waringin Kurung, Waringin menika kekalihipun dipun asmani Kyai dewa Daru (sisih kilen ), kyai Wijoyo Daru sisih wetan waringin menika dados symbol menawi wonten donya menika wonten 2 watak ingkang benten. Ewodene wit ringin ingkang ngupengi alun-alun ler wonten  62, lan dipun tambah 2 wit ingkang wonten tengah, sahinggo wonten 64. Cacah menika wujud aken yuswanipun Nabi Muhammad SAW rikala seda ( petungan taun jawi).
Wonten ing sakpinggir ipun alun-alun menika wonten sa perangan bangunan ingkang kasebat perkabalan bentukipun joglo cacah 19. Rikala jaman riyen kagem papan panginepan para bupati saking luar wewengkon wekdal nglampahi tugas wonten ing kraton.
            Wonten sak kilen alun-alun ler wonten masjid agung ingkang kabangun dening Sri Sultan HB I taun 1773. Mesjid  menika ngantos sakmenika tasih diginakaken.
            Kagem ngubungaken antawis wewengkon saklebeting beteng kaliyan wewengkon njawi beteng kraton wonten 5 pintu gerbang ingkang kasebat plengkung, antawis ipun :
1.      Plengkung Nirbaya utawi Gading, wonten sisan kidul
2.      Plengkung JagaBaya (Tamansari) wonten sisih kilen
3.      Plengkung Jagasura (Ngasem), sisih kidul kilen
4.      Plengkung Taruasura (Wijilan), wonten sisih ler wetan
5.      Plengkung Madyasura (sisih kilen THR), sisih wetan
Wonten sisih kulon alun-alun wonten bangunan kangge ngingu gajah, ingkang kasebat gajahan. Saking kraton dumugi arah ngidul ± 2km jarakipun, wonten bangunan arupa panggung  ongkang kasebat  Krapyak.

BANGUNAN – BANGUNAN ING LINGKUNGAN SALEBETING KRATON
            Lingkungan ingkang dipun wiwiti saking bagian ngajeng dumugi bagian wingking, ingkang sedayanipun kaperang dados pitung pelataran, ingkang menika piyambak-piyambak dipun batesi dening tembok inggil lan wonten saklebetipun wonten bangunan-bangunan sarto pinten-pinten pintu gerbang ingkang ngubungaken antawis pelataran ingkang setunggal kaliyan pelataran ingkang sanesipun pun sebat regol. Selaras kanthi perkembangan ingkang dumados ing kraton, pramilo sebagian ageng bangunan kasebat piyambak-piyambak sampun ngalami rehab. Dene pinten-pinten antawisipun sampun pun alami alih faedah. Rehab bangunan ing kraton secoro sedayanipun dipun wiwiti warso 1921 M rampung warso 1934 M, wanci pemerintahanipun Sri Sultan Hamungkubuwana VIII.
            Nepang name piyambak-piyambak bangunan ingkang wonten saben-saben pelataran ing lingkungan lebet kraton, kados dene kasebat ing ngandhap niki dipun wiwiti saking bagian ngajeng, nggih meniko :
1.      Piranti pagelaran ingkang kalebet pelataran paling ngajeng niki mapan eng siring kidul alon;alun lor. Wonten pelataran menikio wonten pinten;pinten bangunan, antawisipun :
a.       Bangsal pagelaran umumipun pun sebat tratag rambat, payonnipun awujud sirap kajeng. Sak sampunipun pun rehab rikala jaman Sri Sultan Hamengkubuono VIII warso 1921 masehi, saklajengipun pun wastani Pagelaran. Rehab bangunan kasebat dipun tengeri kanti Canda Sengkala ( Warso Jawi ) engkang mapan wonten siring nginggil ngajeng bangsal pagelaran ungelipun” panca gana slira tunggal”, engkang artosipun warso 1865 jawi. Dene rampungipun rehab pun tengeri kanti surya sangkala kasebat, ungelipun” Catur Tri Sula kembang Lata”, artosipun warso 1934 masehi. Bangunan menika dipun ginakaken kangge ngawontenaken upocoro grebeg ingkang dipun wontenaken kaping tiga saben warso. Rikala suryo 13 maret 1946, rikala wonten Yogyakarta dipun bikak Perguruan Tinggi Gajah Mada atas idenipun Sri Sultan Hamengkubuono IX sebagian bangunan ing kraton dipun sambutaken kagem kegiatan kuliah ing atasipun nggih menika bangsal pagelaran lan sitinggil, kagem papan pasinaon fakultas HESP dumugi warso 1973. Saklajengipun kegiatan pasinaon dipun pindahaken wonten BULAK SUMUR, ingkang ngrupekaken siti kasultanan, ingkang dipun hibahaken dumateng yayasan Perguruan Tinggi Gajah Mada, kagem kepentingan pasinaon dumugi sakmenik
b.      Bangsal Pemandengan, dipun ginakaken kagem papan lenggah dating sultan sarto Panglima perang rikala mriksani lampahipun latihan perang para prajuritipun. Latihan perang niki dipun tindakaken wonten alun-alun ler. Bangsal menika jumlahipun wonten 2 piyambak-piyambak mapan ing sisih tengen lan kiwa sejajar kaliyan bangsal pagelaran.
c.       Bangsal Pengapit, utawi ugi pun sebat bangsal pasewakan nggih menika panggenan para senopati perang/ Manggala Yudha ngawontenaken pepanggihan, sarto dipun ginakaken kagem panggenan nenggo dawuh-dawuh saking Sultan. Bangsal niki wonten setungal pasang piyambak-piyambak wonten ing sisih tengen lan kiwa bangsal pagelaran.
d.      Bangsal Pangrawit, dipun ginakaken kagem panggenan raja nglantik patih. Saksampunipun warso 1942 bangsal menika mboten dipun ginakaken malih. Bangunan menika mapan wonten ing sisih tengen sak lebeting bangsal pagelaran.
e.       Bangsal Pacikeran, nggih menika panggenan jagi dateng para abdi dalem singanegara lan abdi dalem martalutut (sebatan kagem algojo kraton ingkang kagungan tugas paring hukuman dumateng para tahanan kraton). Dene pelaksanaanipun eksekusinipun mapan ing alin-alun ler. Bangsal menika ginanipun dumugi warso 1926, lan saksampunipun menika mboten dipun ginakaken malih. Bangunan menika wonten kalih, piyambak-piyambak mapan ing sisih tengen lan sisih kiwa bagian kidul plataran pagelaran. Dene sisih kidul pagelaran ngajeng menika wonten pagelaran ingkang susunan sitinipun langkung inggil katimbang pagelaran sanesipun, ingkang pun sebat sitinggil, lan tasih kalebet babagan saking pelataran ngajeng. Ing kraton Yogyakarta wonten kalih plataran sitinggil ingkang manggen ing sisih ngajeng pun sebat sitinggil ler lan sitinggil ingkang manggen ing bagian wingking kraton pun sebat sitinggil kidul.
f.       Bangsal Sitinggil, dipun ginakaken kagem papan penobatan raja kasultanan Yogyakarta, lan papan dipun wontenaken upacara pasowanan agung. Dene suryo 17 Desember 1949 nate dipun ginakaken kagem pelantikan Ir. Soekarno sebagai Presiden RIS, kejawi menika nate dipun ginakaken kangge kegiatan pasinaon sekaligus dipun ginakaken kagem peresmian Universitas Negeri tertua wonten ing Indonesia, nggeh menika Universitas Gadjah Mada. Bangunan menika sampun dipun rehab rikala jaman Sri Sultan Hamengkubuono VIII kanthi dipun paring tenger candra sengkala wonten bagian inggil ngajeng bangsal sitinggil ungelipun “Pandhita Cakra Naga Wani” ingkang artosipun warso 1857 jawi. Ugi dipun tengeri kagem suryo sengkala wonten sisih inggil lebet ungelipun “Gana Asia Kembang Lata”, ingkang artosipun warso 1926 Masehi.
g.      Bangsal Manguntur Tangkil, nggih menika palenggahan raja rikala dipunwontenaken upacara penobatan raja, lan wonten wekdal dipunwontenaken upacara pasowanan agung. Wonten tengah bangsal menika wonten selo gilang, kagem mapanaken dampar kencana singgasana sultan. Bangunan menika panggenanipun wonten sisih bangsal sitinggil.
h.      Bangsal Witana, dipun ginakaken kagem mapanaken pusaka-pusaka utama kraton wekdal menika dipun wontenaken upacara penobatan raja, lan wekdal upacara grebeg mulud warso dal. Wonten papan wingking bangsal menika wonten condro sengkolo ungelipun “Tinata Pirantining Madya Witana”, ingkang artosipun warso 1855.jawi lan suryo sengkala ungelipun “ Linungit kembar Gatraning Ron “, artosipun warso 1925 Masehi, nedahaken  warso rehapanipun bangsal kasebat. Bangunan menika mapan wonten wingking bangsal manguntur tangkil.
i.        Balbang, dipun ginakaken kagem nyimpen kalih alat gamelan sekaten ingkang dipun ungelaken saben wulan mulud. Kalih gamelan kasebat piyambak-piyambak naminipun kyai Guntur Madu lan Kyai Naga Wilaga. Bangunan kasebat mapan wonten siring wetan bangsal sitinggil.
j.        Bale Angun-Angun, dipun ginakaken kagem ngrimat pusaka tombak ingkang naminipun kajeng kyai Sura angun-Angun, bangunan menika mapan wonten siring kilen bangsal sitinggil.
k.      Bangsal Kori, ginanipun kagem papan njagi para abdi dalem kori lan abdi dalem jaksa, ingkang tugasipun ndumugiaken panyuwunan ampun menopo dene pengaduan rakyat dumateng raja. Bangsal menika wonten kalih piyambak-piyambak wonten ing siring tengen lan kiwa saking tarub agung.
l.        Tarub Agung, dipun ginakaken kagem ruang jagi kagem tamu-tamunipun sultan, ingkang bade ngrawuhi upacara resmi  wonten sitinggil, sakderengipun tamu-tamu menika dipun tampi dening Sultan.
m.    Regol Brojonolo, nggeh menika pintu gerbang ingkang hubungaken antawisipun pelataran sitinggil ler kaliyan pelataran kamandungan ler. Regol menika manggen ing sisih kidul plataran sitinggil.
2.      Piranti Kemandungan Ler ingkang wujudaken bagian kekalih menika, ing saklebetipun sanesipun wonten pinten-pinten bangunan, ugi wonten pinten-pinten wit keben, ingkang rikala tahun 1986 pundadosaken kados dene lambing perdamaian dening pemerintah Indonesia, kagem ngadepi hari Lingkungan Hidup Internasional. Pramila pelataran kemandungan ler asring ugi dipun sebat pelataran keben.
Bangunan ingkang wonten mriki antawisipun :
a.       Bangsal Ponconiti, ginanipun kangge papan siding pengadilan kraton. Wonten sisih tengah bangsal menika wonten selo gilang kagem singgasana sultan. Bangunan menika wonten sisih tengah palataran kemandungan ler.
b.      Bangsal Pancaosan, inggih menika papan jagi tumrap para abdi dalem keraton, ingkang nembe nindakaken tugas ronda. Bangsal menika wonten sepasang manggen ing siring tengen lan kiwa saking regol sri manganti.
c.       Regol Srimanganti, inggih menika pintu gerbang ingkang ngubungaken antawisipun palataran mandungan ler kaliyan pelataran bangsal sri manganti. Bangunan menika mapan wonten siring kidul bangsal ponconiti.
3.      Piranti Bangsal Srimanganti, ing saklebetipun wonten pinten-pinten bangunan, antawisipun :
a.       Bangsal Srimanganti, dipun ginakaken kagem papan sultan ngrantos rawuhipun tamu-tamu ingkang penting. Panggenan ing pelataran Sri Manganti siring kilen.
b.      Bangsal Trajumas, inggih menika papan panggenan tumrap pejabat istana ingkang tugasipun nderekaken sultan, rikala bade ngrantosi tamu-tamu penting. Panggenanipun wonten siring wetan bangsal srimanganti.
c.       Patung Raksasa Dwarapala, piyambak-piyambak ngasto godho lan pun sebat cingkarabala lan balaupata. Cingkarabala manggen wonten siring wetan ngajeng regol danapratapa lan balaupata mapan wonten siring kilen ngajeng regol danapratapa.
d.      Regol Danapratapa, inggih menika pintu gerbang ingkang ngubungaken antawis pelataran srimanganti kaliyan pelataran bangsal kencana. Wonten siring nginggil regol menika wonten candra sengkala ingkang ungelipun “Kaluwihaning Yakso Salira Aji”, artosipun warso 1851 jawi. Lan suryasengkala ungelipun “ Jagad Ingasto Neng Wiwara Dathulaya “, ingkang artosipun warso 1921 Masehi, nedahaken warso rehapan regol kasebat. Regol menika mapan wonten siring kidul pelataran simanganti.
4.      Pelataran Bangsal Kencana nggih menika pelataran pusat keratos dados pusat pemerintahan wonten saklebetipun wonten pinten-pinten bangunan, antawisipun :
a.       Gedhong Purwaretna pun bangun rikala jaman pemerintahan Sri Sultan Hamengkubuono V. Wonten pengembangan saklajengipun, bangunan menika dipun ginakaken kagem kantor pribadi Sri Sultan Hamengkubuono IX, lan sakmenika ginanipun kagem kantor kawedanan hageng Sri Wardana. Bangunan menika mapan wonten siring ler bangsal kencana.
b.      Gedhong Jene (Gedhong Kuning), pun bangun rikala jaman pemerintahan Sri Sultan Hamengkubuono II. Bangunan meniko gadhah faedah kangge palenggahan raja, dumugi Sri Sultan Hamengkubuono IX. Kala jaman sakmenika kangge kantor pribadi Sri Sultan Hamengkubuono X. Gedhong menika nggenipun wonten sisih ler Bangsal Prabayeksa.
c.       Bangsal Kencana, mujudaken bangunan indening kraton ingkang fungsinipun kangge papan palenggahan raja wonten sedintenipun, ugi nalika pun wontenaken upacara-upacara wigati. Bangunan menika majeng pinuju ngetan, manggen wonten siring kidul gedhong Purwo Retno.
d.      Bangsal Prabayeksa, inggih menika panggenan kagem ngrimat piranti-piranti pusaka kraton. Saklebeting bangsal menika wonten lampu lisah naminipun Kyai Wiji, ingkang tansah pun jagi dening abdi dalem, supados mboten pejah. Bangsal menika wonten sakwingkingipun Bangsal Kencana.
e.       Bangsal Manis, dipun ginakaken kagem ngawontenaken pepanggihan kagem keluarga istana, ugi rikala Sultan nembe paring daharan tamu-tamu penting. Bangsal menika wonten sakwingkingipun bangsal kencana.
f.       Keputren, nggih menika panggenan manggen kagem putrid-putri raja ingkang dereng krama. Mapan wonten siring kidul kilen bangsal manis.
g.      Masjid Panepen, sanesipun dipun agem kagem nindakaken ibadah sholat dumateng keluarga istana lan para abdi dalem, ugi dipun agem kagem nindakaken acara ijab qobul pernikahan putra-putri sultan. Mapan wonten siring kilen gedhong kuning.
h.      Kraton Kilen, nggih menika papan lenggah dumateng Sri Sultan Hamengkubuono X kaliyan keluarganipun. Bangunan menika mapan wonten tengah kompleks ingkang dipun kupengi dening ruangan-ruangan kanthi tembok ingkang inggil, sarto wonten pinten-pinten pintu gerbang kagem ngubungaken kaliyan pelataran sanesipun. Kompleks kraton kilen menika manggen wonten bagian paling kilen.
i.        Gedhong Kantor Parentah Hageng, kagem kantor pejabat kraton, ingkang kagungan panguaos ndumugekaken dhawuh sultan dumateng sedaya abdi dalem ingkang wonten ing kraton. Panggenanipun wonten siring ler wetan bangsal Mandalasana.
j.        Bangsal Mandalasana, nggih menika papan kagem korp musik kraton nalika pun gelar acara-acara penting wonten ing kraton. Panggenanipun wonten siring ler bangsal potal.
k.      Bangsal Kotak, nggih menika panggenan kagem penari kraton, ingkang nembe nenggo giliran pentas, rikala wonten istana dipun wontenaken acara pepanggihan ingkang penting sanesipun. Bangsal menika wonten setunggal pasang, piyambak-piyambak manggen wonten siring tengen lan kiwa, ngajeng bangsal kencana.
l.        Gedhong Gangsa, nggih menika papan kagem mapakaken gangsa-gangsa kraton, sekaliyan kagem papan panggenan dipun ungelaken gangsa kasebat, nalika wanci wonten kraton nembe dipun wontenaken acara-acara ingkang sifatipun gumathok. Bangunan menika manggen wonten pelataran bangsal kencana siring wetan.
m.    Kasatriyan, nggih menika panggenan kangge putra-putra sultan ingkang dereng krama. Papanipun wonten siring wetan gedhong Gangsa.
n.      Gedhong Kaca, nggih menika bangunan enggal ingkang ginanipun kangge museum sri sultan Hamengku Buono IX. Mujudaken museum khusus ingkang nyimpen piranti-piranti bersejarah peninggalanipun Sri Sultan Hamengkubuono IX. Manggen wonten siring wetan gedhong Danar Tapura.
o.      Gedhong Danartapura, ginanipun kados dene kantor bendahara kraton. Bangunan menika wonten siring wetan gedhong Patehan.
p.      Gedhong Patehan, nggih menika panggenan kagem para abdi dalem kraton ingkang tugasipun ndamel unjukan kagem keluarga raja. Panggenanipun wonten samping kilen gedhong Danartapura.
q.      Regol Kemagangan, nggih menika pintu gerbang ingkang ngubungaken antawisipun pelataran bangsal kencana kaliyan pelataran kemagangan. Panggenanipun wonten siring kilen gedhung patehan.
5.      Pelataran Kemagangan mujudaken pelataran bagian wingking saking pusat kraton, ingkang lebetipun wonten pinten-pinten bangunan, antawisipun :
a.       Bangsal Kemagangan, nggih menika panggenan kagem ngawontenaken acara bedhol songsong. Acara kasebat ngrupekaken pergelaran wayang kulit sedalu nutuk, kaliyan dipun sekseni dening sultan ingkang lenggah wonten nginggil selogilang wonten bagian tengah bangunan menika. Pagelaran wayang kulit menika biasanipun dhalangipun inggih menika lulusan saking sekolah dhalang kraton. Acara bedhol songsong menika dipun wontenaken wonten akhir saben acara ritual kagem acara penutup. Bangsal menika panggenanipun wonten siring kidul regol kemagangan.
b.      Panti Pareden, nggih menika bangunan ingkang dipun ginakaken dening para abdi dalem ingkang tugasipun damel gunungan sekaten. Sakderengipun damel gunungan, dipun rumiyini kanthi upacara tumplak wajik wonten pawon ageng bangsal keagangan kasebat dipun pimpin dening nyai lurah Kebuli lan nyai lurah Sekulangen, kagem wiwitan pedamelan gunungan secara resmi. Bangunan menika wonten setunggal pasang, piyambak-piyambak mapan wonten pojok siring kidul wetan lan pojok siring ler kilen gangsal kemagangan.
c.       Regol Gadungmelati, nggih menika pintu gerbang ingkang ngubungaken antawisipun pelataran kemagangan kaliyan pelataran kemandungan kidul. Bagian ngajeng regol menika wonten tembok batas, ingkang nginggilipun wonten kalih buah patung naga sami ungkur-ungkuran, lan kalih buntutipun sami ngubet. Kalih patung naga menika nggambaraken candra sengkala ingkang ungelipun “ Dwi Naga Rasa Tunggal “, artosipun warsa 1682 Jawi. Regol menika mapan wonten sak kidulipun pelataran kemagangan.
6.      Pelataran Kemandungan Kidul, nggih menika bagian ingkang ongko enem. Wonten pelataran menika wonten bangunan, nggih menika :
a.       Bangsal kemandungan, mapan wonten tengah pelataran kemandungan kidul.
b.      Bangsal pacaosan, nggih menika papan jagi kagem para abdi dalem kraton, ingkang nembe ngayahi tugas ronda. Bangunan alit menika wonten setunggal pasang, piyambak-piyambak panggenanipun wonten siring tengen lan kiwa, bagian ler pelataran kemandungan kidul.
c.       Regol kemandungan, nggih menika pintu gerbang ingkang ngubungaken antawis pelataran kemandungan kidul kaliyan pelataran sithinggil kidul. Regol menika mapan wonten bagian kidul pelataran kemandungan kidul.
7.      Pelataran Sithinggil Kidul mujudaken bagian pungkasan saking cacah pitu pelataran ingkang manggen wonten kukuban saklebeting kraton. Bangunan ingkang mapan wonten mriki nggih menika :
a.       Bangsal Sasana Hinggil, sampun dipun rehab rikala pemerintahanipun Sri Sultan Hamengku Buono IX warsa 1956, saklebeting acara pepengetan 200 warsa jumenengipun kraton Yogyakarta. Sak sampunipun pun rehab saklajengipun dipun sebat gedung sasana hinggil dwi abad. Bangunan menika majeng ngidul, manggen wonten siring ler alun-alun kidul.
  


RAJA-RAJA KASULTANAN YOGYAKARTA

A.    SRI SULTAN HAMENGKU BUONO I

Asma alit                     : Bendara Raden Mas Sujono
Suryo mijil                   : 4 Agustus 1717
                                      Malem rebo pon, 26 Ruwah Wawu 1641
Minggah pangkat        : 13 Februari 1755
                                      Kamis pon, 29 Jumadilawal Be 1680
Seda                            : 24 Maret 1792
                                      Malam Ahad Kliwon, 1 Ruwah Je 1718
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Suwargan
Permaisuri wonten 2 :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kencana, putri saking Bendara Pangeran Haryo Diponegoro
 ( putra Susuhunan Paku Buono I), wonten Madiun.
2.      Gusti Kanjeng Ratu Kadipaten, lajeng dados Gusti Kanjeng Ratu Hageng, lenggah wonten Tegalrejo, saklajengipun pikantuk sebatan Gusti Kanjeng Ratu Tegalrejo, putri dene Kyai/ Nyai Hageng Drepoyudo ingkang dipunsareaken wonten Majanjati, Sragen kaliyan Kuncen Yogyakarta.
Sedaya permaisuri cacahipun 25 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 32 tiyang.
Ingkang nggantosaken nggih menika GRM Sundoro putra kaping 5 (putra ingkang ageng piyambak GKR Kadipaten). Putra dene garwa selir Bray, Srenggono ingkang asmanipun BPH Notokusumo lajeng dipun dadosaken KGPAA.A. Paku Alam I dene warsa 1813 M.
B.     SRI SULTAN HAMENGKU BUONO II
Asma                           : Gusti Raden Mas Sundoro
Suryo mijil                   : 7 Maret 1750
                                      Malem setu legi, 28 Rabiul Awal 1675
Minggah pangkat        : 2 April 1792
                                      Senen pon, 9 Ruwah Je 1718
Tindak Mancanegara   : 28 Juni 1812
                                      Setu legi, 9 Jumadilakhir Alip 1739
Kundur                        : 17 Agustus 1828
                                      Rebo legi, 18 Sapar Jimakir 1754
Seda                            : 3 Januari 1828
                                      Malam Kamis Legi, 15 Jumadilakhir Alip 1755
Pasareyan                    : Pasareyan Dalem Astana Kotagede.
Permaisuri wonten 4   :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kedhaton putri Kanjeng Raden Tumenggung Purwodiningrat, Bupati Magetan.
2.      Gusti Kanjeng Ratu Hemas, putri Gusti Kanjeng Ratu Alit (Putri saking Susuhunan Paku Buono II) kaliyan Kanjeng Pangeran Harya Pakuningrat.
3.      Gusti Kanjeng Ratu Kencana Wulan, putri dene Ki Bener, sederek saking Mas Tumenggung Sindurejo, Trah Dipati Narangkusumo.
4.      Gusti Kanjeng Ratu Sultan, putri Kanjeng Raden Tumenggung Resogoto, Bupati Sukowati.
Sedaya istri kaliyan permaisuri cacahipun 25 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 80 tiyang. Ingkang nggantosaken nggih menika GRM. Surojo, putra kaping gangsal, putra ageng piyambak saking permaisuri GKR Kedhaton.
C.     SRI SULTAN HAMENGKU BUONO III
 Asma alit                    : Gusti Raden Mas Surojo
Suryo mijil                   : 20 Februari 1769
                                      Malem rebo kliwon, 18 Syawal Dal 1694
Minggah pangkat        : 12 Juni 1812
                                      Ahad Paing, 10 Jumadilahir Alip 1739
Seda                            : 3 November 1814
                                      Malam Kamis Pahing, 19 Dulkaidah Jimawal 1741
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Suwargan.

Permaisuri wonten 3   :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kencana, ingkang kagungan sebatan Gusti Kanjeng Ratu Hageng, putrid saking Bendara Raden Ayu Sosrodiningrat (Putri Sri Sultan Hamengkubuono I).
2.      Gusti Kanjeng Ratu Hemas, putrid saking Raden Rangga Prawiradirja I, wonten Madiun. Mboten kagungan putra.
3.      Gusti Kanjeng Ratu Wandhan.
Sedaya istri kaliyan permaisuri cacahipun 25 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 32 tiyang. 2 permaisurinipun mboten saget paring keturunan, nggih menika GKR. Hemas kaliyan GKR wandhan. Ingkang nggantosaken GRM. Ibnu Jarot putra kaping 18 putra alit piyambak saking GKR. Hageng.
D.    SRI SULTAN HAMENGKUBUONO IV
Asma alit                     : Gusti Raden Mas Ibnu Jarot
Suryo mijil                   : 3 April 1804
                                      Selasa Kliwon, 22 Besar Jimakir 1730
Minggah pangkat        : 10 November 1814
                                      Kamis wage, 20 Dulkaidah Jimawal 1741
Seda                            : 6 Desember 1823
                                      Jum’at Pahing, 22 Rabiul Awal Je 1750
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Besiyaran
Permaisuri wonten 1   :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kencono, ingkang kasebat Gusti Kanjeng Ratu Hageng, putrid saking Raden Adipati Danurejo II (Pepatih Dalem wonten Kraton Yogyakarta).
Sedaya garwo kaliyan permaisuri wonten 9 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 18 tiyang. Ingkang nggantosaken nggih menika GRM. Gathot Menol, putra kaping enem (putra kaping kalih saking GKR Kencana). Putra kaping setunggal inggih kakung, ananging seda rikala uswanipun 108 dinten.
E.     SRI SULTAN HAMENGKU BUONO V
Asma alit                     : Gusti Raden Mas Gathot Menol
Suryo mijil                   : 24 Januari 1820
                                      Senen Kliwon, 7 Rabiul Akir Alip 1747
Minggah pangkat        : 19 Desember 1823
                                      Kamis kliwon, 29 rabiul akir Je 1750
Seda                            : 5 Juni 1988
                                      Selasa Legi, 20 Siyam Dal 1783
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Besiyaran.

Permaisuri wonten 2   :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kencono, putrid Gusti Kanjeng Ratu Anom (putri Sri Sultan Hamengku Buono II) kaliyan Kanjeng Pangeran Harya Purwonegoro.
2.      Gusti Kanjeng Ratu Kadhaton, putrid Bendara Pangeran Harya Suryoningalogo (putra Sri Sultan Hamengku Buono III).
Sedaya garwa kaliyan permaisuri cacahipun 5 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 9 tiyang. Ingkang nggantosaken nggih menika GRM. Mustojo nggih menika rayinipun Sri Sultan HB V.
F.      SRI SULTAN HAMENGKU BUONO VI
Asma alit                     : Gusti Raden Mas Mustojo
Suryo mijil                   : 10 Agustus 1821
                                      Ahad Pon, 21 Dulkaidah Ehe 1748
Minggah pangkat        : 5 Juli 1855
                                      Kamis legi, 20 Syawal Dal 1783
Seda                            : 20 Juli 1877
                                      Jum’at Pahing, 9 Rejeb Je 1806
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Besiyaran.
Permaisuri wonten 2 :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kencono, ingkang kasebat Gusti Kanjeng Ratu Hamengku Bowono, putri saking Susuhunan Paku Buwono VIII wonten Surakarta.
2.      Gusti Kanjeng Ratu Sultan, ingkang kasebat Gusti Kanjeng Ratu Hageng, putrid saking Kyai/ Nyai Hageng Prawirorejoso ingkang dipunsarekaken wonten Gunung Pengklik Payak Yogyakarta.
Sedaya garwa kaliyan permaisuri cacahipun 10 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 23 tiyang. Ingkang nggantosaken GRM. Murtejo putra paling ageng (putra sulung saking permaisuri GKR. Sultan).

G.    SRI SULTAN HAMENGKU BUONO VII
Asma alit                     : Gusti Raden Mas Murtejo
Suryo mijil                   : 4 Februari 1839
                                      Senen Legi, 20 Dulkaidah Je 1766
Minggah pangkat        : 13 Agustus 1877
                                      Senen Legi, 3 Ruwah Je 1806
Mandhap pangkat       : 29 Januari 1921
                                    : Sabtu Kliwon, 18 Jumadilawal Alip 1851
Wonten Ambarukmo: 30 Januari 1921
                                      Ahad Legi, 20 Jumadilawal Alip 1851
Seda                            : 30 Desember 1921
                                      Malam Jum’at Kliwon, 29 Rabiulakir Ehe 1851
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Saptarengga
Permaisuri wonten 3   :
1.      Gusti Kanjeng Ratu Kencono, lajeng dipunasingaken, lajeng dipun sebat Gusti Kanjeng Ratu Wandhan, putri saking Raden Ali Basah Abdulmustopo Senthot Prawirodirjo.
2.      Gusti Kanjeng Ratu Hemas, lajeng kasebat Gusti Kanjeng Ratu Hageng,manggen wonten Tegalrejo, lajeng kasebat Gusti Kanjeng Ratu Tegalrejo, putri saking Kanjeng Raden Tumenggung Joyodipuro.
3.      Gusti Kanjeng Ratu Kencono, putri saking Bendara Pangeran Harya Hadinegoro (Putra Sultan Hamengku Buono II).

H.    SRI SULTAN HAMENGKU BUONO VIII
Asma alit                     : Gusti Raden Mas Sujadi
Suryo mijil                   : 3 Maret 1880
                                      Rebo Wage, 21 Rabiul Awal Wawu 1809
Minggah pangkat        : 8 Februari 1921
                                      Selasa Kliwon, 29 Jumadilawal Alip 1851
Seda                            : 22 Oktober 1939
                                      Ahad Kliwon, 9 Siyam Je 1870
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Saptarengga.
Permaisuri wonten 1   :
Kanjeng Raden Ayu Adipati Anom Hamengkunegoro, putri saking Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Mangkubumi (Putra Sri Sultan Hamengku Buono VI).
Sedaya garwa kaliyan permaisuri wonten 8 tiyang, cacah putra-putri almarhumah sedayanipun 41 tiyang. Ingkang nggantosaken nggih menika GRM. Dorojatun satunggaling putra saking permaisuri.

I.       SRI SULTAN HAMENGKU BUONO IX

Asma alit                     : Gusti Raden Mas Dorojatun
Suryo mijil                   : 12 April 1912
                                      Malem sabtu pahing, 25 Rabiul Akir Jimakir 1842
Minggah pangkat        : 18 Maret 1940
                                      Senen pon, 8 Sapar 1871
Seda                            : 3 Oktober 1988
                                      Senen Wage, 21 Sapar Wawu 1921 ( wonten Washington DC, 
                                 Amerika Serikat ).
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Saptarengga.
Permaisuri mboten kagungan, selir wonten gangsal :
1.      Kanjeng Raden Ayu Pintoko Purnomo Hamengku Buono IX, putri saking RB. Suryo Kusumo (cicit saking Sultan Hamengku Buono VI).
2.      Kanjeng Raden Ayu Widyaningrum Hamengku Buono IX, putri saking RW. Purwowinoto (cicit saking Sultan Hamengku Buono III).
3.      Kanjeng Raden Ayu Hastungkoro Hamengku Buono IX, putrid saking Raden Panji Trusthojumeno ( cicit saking Sultan Hamengku Buono VII).
4.      Kanjeng Raden Ayu Ciptomurti Hamengku Buono IX, putri sakung KPH/ Bendara Raden Ayu Brongtodiningrat (wayah Sultan Hamengku Buono VII).
5.      Kanjeng Raden Ayu Norma Nindya Kirana Hamengku Buono IX, putri saking mentok, Bangka, Sumatera Selatan.
Sedaya putra-putri almarhumah wonten 22 tiyang. Ingkang nggantosaken nggih menika BRM. Herjuno Darpito putra kaping gangsal, putra nomer kalih saking Garwa Ampeyan KRAy. Widyaningrum Hamengku Buono IX.
J.       SRI SULTAN HAMENGKU BUONO X.
Asma alit                     : Bendara Raden Mas Herjuno Darpito
Suryo mijil                   : 2 April 1946
                                      Selasa Wage
Minggah pangkat        : 7 Maret 1989
                                      Selasa Wage, 29 Rejeb Wawu 1921, 30 Rajab 1409 Hijriyah
Seda                            : 20 Juli 1877
                                      Jum’at Pahing, 9 Rejeb Je 1806
Pasareyan                    : Pasareyan Pajimatan Imogiri, Kadhaton Besiyaran

Permaisuri wonten 1   :
Bendara Raden Ayu Tatik Mangkubumi (lahir 31 Oktober 1952), lajeng dipundadosaken permaisuri ingkang kasebat Gusti Kanjeng Ratu Hemas, putri saking kolonel (purnawirawan) R. Supono Digdosastropranoto (almarhum).
Mboten kagungan garwo selir.
Putradalem Sri Sultan Hamengku Buwono X wonten gangsal, sedayanipun estri. Rikala surya 3 oktober 1998 dipundadosaken Gubernur Daerah Istimewa Yogyakarta, periode surya 1998 dumugi 2003.